ضرورت و اهمیت برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی

الف) پویایی هر جامعه تا حدود زیادی به وجود شهروندانی که برای مشارکت و تعامل در امور زندگی اجتماعی احساس تعهد کنند و از آگاهی های لازم در این زمینه برخوردار باشند، بستگی دارد.

بر همین مبنا، از یک نظر امروزه اغلب برنامه های درسی و از جمله برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی به سمت تربیت شهروند آگاه و مسئول جهت گیری کرده اند.

شهروند به کسی گفته می شود که عضو واحد سیاسی مشخصی به نام کشور است و دارای حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی است. لذا شهروندی مفهومی گسترده تر از شهرنشینی دارد و همه ی ساکنان یک کشور اعم از شهری و روستایی  را به عنوان واحد ملت شامل می شود.

هر شهروند همان طور که از حقوقی برخوردار است، مسئولیت ها و وظایفی نیز در قبال جامعه به عهده دارد. اگرچه محتوای حقوق شهروندی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما به طورکلی، همه ی جوامع در حال تلاش برای افزایش و بهبود این حقوق اند.

حقوق مدنی مواردی چون آزادی های فردی، آزادی بیان و مذهب، حقّ مالکیت، حقّ انتخاب، محلّ سکونت و نظایر آن را شامل می شود. حقوق سیاسی عبارت است از حقّ مشارکت در عرصه های تصمیم گیری، تشکیل حزب، برگزاری اجتماعات، شرکت در انتخابات و رأی دادن و امثال آن. حقوق اجتماعی به برخورداری از مواردی نظیر تأمین اجتماعی، بیمه، خدمات بهداشتی و آموزشی، امنیت، تعیین حداقل دستمزد و … مربوط می شود. این حقوق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز محترم شمرده شده است

با این توضیح می توان نتیجه گرفت که هدف و رسالت اصلی برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی نیز کمک به تربیت « شهروند مطلوب » است.

« شهروند مطلوب » کسی است که دانش ها، مهارت ها و نگرش هایی را که پای بندی به  آن ها برای عموم شهروندان یک کشور لازم تشخیص داده شده، کسب کرده باشد. منظور از شناخت و دانش مدنی، مجموعه ای از اطلاعات و آگاهی هایی است که یک شهروند مطلوب باید دارا باشد. منظور از توانایی های مدنی، مهارت های ضروری زندگی در یک جامعه است. نگرش های مدنی به طرز تلقی ها و اعتقادات شهروندان مربوط می شود.

همان طور که ملاحظه می شود، ماهیت « شهروند مطلوب » از نظر معیارها و ویژگی ها در کشورهای مختلف متفاوت است. اگرچه مطالعات انجام شده نشان می دهد که اشتراکات زیادی نیز در این زمینه وجود دارد.

شهروند مطلوب در کشور ما، شهروندی است که هم در باور و اعتقاد و هم در عمل و رفتار، در چارچوب موازین اسلامی حرکت کند و علاوه بر مسئولیت پذیری در قبال خود، خانواده، جامعه و محیط پیرامون و تلاش در جهت کسب فضائل اخلاق اسلامی، آگاهی ها و مهارت های اجتماعی مورد نیاز را برای زندگی مؤثر و مطلوب در جامعه ی اسلامی به دست آورد.

ب) درس مطالعات اجتماعی بستر مناسبی برای پرورش مهارت های زندگی اجتماعی فراهم می آورد. در این درس، دانش آموزان با حقوق و مسئولیت های شهروندی مورد نظر در جامعه ی خود آشنا می شوند و با درک و فهم مسائل و موضوعات جامعه ی محلی، محیط پیرامون و کشور خود ، چگونگی زندگی در اجتماع را می آموزند و به مهارت های لازم برای زندگی اجتماعی مجهز می شوند.

درس مطالعات اجتماعی این قابلیت را دارد که تصمیم گیری فردی و مشارکت اجتماعی و با هم زیستن را در دانش آموزان تقویت کند.

پ) درس مطالعات اجتماعی با بهره گیری از رشته ها و شاخه های علمی چون تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و مردم شناسی، مبانی دینی و اخلاق می تواند در امر هویت بخشی به دانش آموزان نقش مهمی ایفا کند. یکی از ضرورت های اساسی وجود این برنامه ی درسی، لزوم ایجاد عشق و علاقه نسبت به سرزمین و حفظ کشور، شناخت منابع و استعدادهای آن و هم چنین حفظ و انتقال میراث فرهنگی کشور است. کودکان و نوجوانان از طریق برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می توانند با گذشته ی سرزمین خود، آثار و مفاخر و شخصیت های بزرگ و هم چنین توان های محیطی، جغرافیایی و استعدادهای کشورشان آشنا شوند و بدین ترتیب، هویت خود را بهتر درک کنند؛ بدیهی است این غرور ملی که موجب روحیه ی اعتماد به نفس و خودباوری می شود، یکی از اهداف و رسالت های عمده ی این درس است.

ت) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می تواند علاوه بر تربیت اجتماعی و کمک به جامعه پذیری، زمینه ی پرورش تفکر انتقادی و توانایی نقادی اجتماعی را نیز فراهم آورد؛ بدین ترتیب که دانش آموزان را به تدریج برای داشتن یک موضع فعال، حساس، پویا و منطقی  نه صرفاً انفعالی در رویارویی با مسائل جامعه آماده کند؛ به گونه ای که آن ها بتوانند مسائل اجتماع و محیط پیرامون خود را هر چند در چارچوب ساده و کودکانه مورد نقد و داوری قرار دهند تا در آینده به افرادی متفکر و مبتکر مبدل شوند و قادر به حلّ مسائل و دگرگون کردن شرایط و پیشبرد آرمان های جامعه باشند.

به طورکلّی برنامه های درسی و به ویژه برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی وظیفه ی انتقال میراث ، را به عهده دارند. لذا علاوه بر اهمیت انتقال و  بسط میراث فرهنگی توسط این برنامه، نقد و ارزیابی هنجارها، رسوم، اخلاق و … مورد توجه است.

بدیهی است معیار و ملاک این نقد و بررسی، مبانی اعتقادی و اجتماعی است که زیربنای برنامه را تشکیل می دهد و در کشور ما این مبانی همانا مبانی اعتقادی و اجتماعی دین مبین اسلام است.

ث) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی هم چنین با توجه به ماهیت تربیتی و فرهنگی خود، این قابلیت را دارد که به تقویت و درونی سازی ارزش های اخلاقی کمک کند و موجبات گسترش بهداشت روانی و جلوگیری از آسیب ها و کجروی های اجتماعی را فراهم آورد.

منظور از درونی کردن ارزش ها این است که امری، جزئی از وجدان شخص شود؛ به گونه ای که نقض آن ارزش نزد شخص طبیعی، خطا و شرم برانگیزد و شخص تعهد وجدانی کند که آن را محترم بشمارد ؛ به عبارت دیگر، اگر ارزش ها درونی نشوند و دانش آموزان به صورت ظاهری و صوری آن ها را بپذیرند و نسبت به آن ها اظهار وفاداری کنند، مسلماً در شرایط آزادی و اختیار، بی اعتقادی خود را نسبت به این ارزش ها نمایانگر می سازند.

ویژگی های کلاس درس مطالعات اجتماعی

ویژگی های فضایی_ کالبدی

با توجه به اهداف و ماهیت درسی مطالعات اجتماعی و در نظرگرفتن این که مطالعات اجتماعی دانش آموزان را برای زندگی در اجتماع آماده می سازد، بدیهی است که مؤثرترین فضای آموزشی برای

این درس، محیط های واقعی زندگی دانش آموزان است. دانش آموزان در انواع اجتماعات محلی پیرامون خود خواهند توانست به تجربیات دست اوّل، دست یابند و به طور ملموس و عینی با واقعیات و پدیده های محیطی و اجتماعی روبه رو شوند؛ به همین منظور، بازدید از محیط های اطراف مدرسه و برگزاری جلساتی از درس مطالعات اجتماعی در فضای خارج از مدرسه کاملاً ضروری است.

مکان های اوقات فراغت در محلّ زندگی دانش آموزان چون پارک ها، فرهنگ سراها، موزه ها و مساجد ، نهادها و مراکز خدماتی چون آتش نشانی و دفاتر پست، مراکز تولیدی و خدماتی چون کارگاه های تولید

پوشاک و غذا و فروشگاه ها، ایستگاه های مسافربری و پایانه های حمل و نقل عمومی، واقعی ترین فضاها برای آموزش مفاهیم و موضوعات درسی مطالعات اجتماعی اند.

برای مثال، آموزش مضمونی نظیر تولید و مصرف پوشاک را در نظر بگیرید. در این زمینه، می توان دانش آموزان را به یک فروشگاه (ترجیحاً فروشگاه های زنجیره ای چند طبقه) برد و نحوه ی خرید لباس از

جمله انتخاب لباس، رعایت نکات لازم در حین خرید، علائم شست و شو یا نگه داری لباس و برگه ی قیمت را آموزش داد. در همان محل می توان ساختار فروشگاه، تعداد کارکنان و وظایف آن ها، مشاغلی را که با فروشگاه سر و کار دارند اعم از فروشندگان، حسابدار، مدیر، نظافتچی و نگهبان کنترل و هم چنین نحوه ی چیدن وسایل و لوازم و طبقه بندی کالاها، موقعیت مکانی فروشگاه و نحوه ی دسترسی به آن در منطقه و … را آموزش داد. در همین جهت، با انجام یک بازدید گروهی از کارگاه تولید لباس، می توان از دانش آموزان خواست تا قبلاً سؤالاتی را به طور گروهی طراحی و یادداشت کنند.

در حین بازدید از کارگاه، بچه ها می توانند درباره ی وسایل و ابزار کار، خطّ تولید و مشاغلی که با یکدیگر همکاری می کنند چون برش زن، طراح الگو، خیاط، دگمه دوز، اتوکش و … و نحوه ی همکاری آن ها میزان دست مزد کارکنان، نحوه ی ارسال لباس ها به مراکز فروش و توزیع پوشاک، نحوه ی تهیه ی موادّ اولیّه چون پارچه و نخ، میزان تولید لباس در روز و مسائل بهداشتی و ایمنی کارگاه چون نور کافی و لباس کار و بسیاری مسائل دیگر پرس و جو کنند و با مشاهده ی عینی و به طور مستقیم، به پاسخ سؤالات خود دست یابند.

مهم ترین فایده ی آموزش در محیط های واقعی زندگی، همان مواردی است که نظریه پردازان یادگیری به آن ها تأکید کرده اند. این موارد عبارت اند از: یادگیری پایدار به دلیل عینی بودن و استفاده از تجربه های حسی و لمسی مستقیم مسائل و پدیده ها، عدم تحمیل فضاهای خستگی آور و ملالت بار کلاس های رسمی، ایجاد انگیزش برای یادگیری و مشاهده ی دقیق. به علاوه، این سبک از آموزش یعنی آموزش در محیط های واقعی به دلیل پیوند میان درس و زندگی، موجب کاربردی تر شدن محتوای آموزش

 می شود.

در کلاس های رسمی مدرسه نیز، از آن جا که درس مطالعات اجتماعی بر تعامل گروهی تأکید

دارد، از نظر فضایی _کالبدی، نحوه ی آرایش و چیدن میز و نیمکت های کلاس باید به گونه ای باشد که امکان کار گروهی دانش آموزان را فراهم آورد؛ بدین منظور باید بتوان در مواقع لزوم به راحتی و با سرعت، آرایش مورد نظر را برای دور هم نشستن گروه های دانش آموزان در کلاس، ایجاد کرد.

دیوارها و فضای کلاس مطالعات اجتماعی باید جذابیت لازم را برای دانش آموزان ایجاد کند و نباید خالی از تصویر، افسرده و بی روح باشد. در این زمینه، تابلوهای مخصوص برای نصب آثار و کارها و فعالیت های دانش آموزان و به نمایش گذاشتن نتایج و گزارش های کار گروهی، قفسه ها و ویترین های مناسب برای نگه داری نقشه ها، آلبوم ها، اطلس ها و مدل ها، نرم افزارها، فیلم و اسلاید،عکس ها، کره ی جغرافیایی یا ماکت ها و مدل هایی که توسط دانش آموزان ساخته شده است، به جذابیت و کیفیت فضای آموزشی کمک می کند.

به طورکلّی، معلم مطالعات اجتماعی باید با توجه به تنوع و مضمون درس ها و با توجه به استفاده ی بهینه و مؤثر از امکاناتی که در اختیار دارد، فضای مطلوب و مؤثری را برای تدریس هر موضوع پیش بینی و تدارک ببیند.

شایسته است معلم برای نیل به این منظور، به تنوع بخشیدن فضای کالبدی یادگیری توجه کرده، با ایجاد آرایش های مختلف میز و نیمکت ها یا آموزش برخی واحدهای یادگیری در فضاها و محیط های خارج از کلاس و خارج از مدرسه، از تکرار و یکنواختی جلوگیری کند.

پس، فضای کلاس درس مطالعات اجتماعی نیز مانند سایر دروس باید برانگیزاننده باشد و مجموعه ی عوامل بتواند دانش آموز را به کاوشگری و تفکر ترغیب کند.

ویژگی های روانی _ عاطفی

همان طورکه پیش تر گفتیم، درس مطالعات اجتماعی در تربیت اجتماعی نقش مهمی بر عهده دارد و هدف غایی آن، پرورش شهروندان آگاه به حقوق و مسئولیت ها، پای بند به قانون، مؤمن و معتقد به ارزش های اخلاقی و مجهز به مهارت های لازم برای زندگی است. البته دست یابی به اهداف شناختی، مهارتی و ارزشی _ نگرشی این برنامه از طریق هماهنگی همه ی عناصر برنامه از جمله محتوا و نحوه ی سازماندهی آن، روش های مناسب یاددهی  یادگیری و شایستگی و صلاحیت عوامل اجرایی اعم از اولیای آموزش و پرورش و مدرسه ومعلمان میسر می شود. در این زمینه، صلاحیت ها و شایستگی هایی که معلم مطالعات اجتماعی باید واجد آن باشد، اهمیت زیادی دارد.

نخست آن که معلم درس مطالعات اجتماعی نیز مانند سایر دروس باید هم صلاحیت های عام حرفه ای یعنی تسلط به دانش واطلاعات تخصصی موضوع تدریس، توانایی و مهارت در امر تدریس و اداره ی کلاس و هم صلاحیت های عاطفی یعنی علاقه به امر تعلیم و تربیت دانش آموزان را داشته باشد.

در این زمینه ، فضای حاکم بر روابط متقابل عاطفی میان معلم و دانش اموزان از یک سو و دانش اموزان با یکدیگر در کلاس درس مطالعات اجتماعی ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

الگو بودن: معلم الگوی دانش آموزان است و آن چه در شخصیت معلم جلوه دارد در وجود دانش آموزان نیز جلوه گر می شود؛ بر همین اساس، معلم مطالعات اجتماعی نمونه ی عینی ارزش ها،صلاحیت ها و مهارت های اجتماعی برای دانش آموزان است. معلم مطالعات اجتماعی فردی است مسئول و متعهد، قانونگرا، علاقه مند به پیشرفت کشور خود، منظم، اهل مطالعه و تحقیق، صاحب تفکر خلاق و نقاد، با روحیه و با نشاط، و پای بند به ارزش ها و اخلاق اسلامی.

برای مثال، معلم نامنظم یا بی اعتنا به قانون نمی تواند نظم و قانونگرایی را در دانش آموزان تقویت کند یا معلمی که نسبت به آینده حسّ بی اعتمادی و نا امیدی دارد، این احساسات خود را نسبت به آینده یا پیشرفت جامعه ی خود، به دانش آموزان منتقل می کند.

معلم مطالعات اجتماعی به عنوان الگوی عملی بچه ها، باید رفتار وگفتار مناسب و هم سویی داشته باشد تا از آثار سوء دوگانگی در رفتار و گفتار و نتایج معکوس این امر جلوگیری شود.

برقراری رابطه ی مؤثر با دانش آموزان در فرایند آموزش: معلم مطالعات اجتماعی باید

در فرایند آموزش در روابط خود با دانش آموزان آن چنان مؤثر و سازنده عمل کند که آثار آن در شخصیت و نگرش دانش آموز و حتی روابط او با خانواده و گروه هم سالانش نیز متجلی شود.

نخست، معلم باید به کرامت انسانی و ارزش شخصیت هر یک از دانش آموزان احترام بگذارد و به این نکته که همه ی آن ها دارای استعداد و توان رشدند معتقد باشد.

به وجود آوردن فضای اعتماد و احترام متقابل و به کارگیری شیوه های مشارکتی در فرایند و مراحل

مختلف آموزش، مهم ترین رکن روابط معلم و دانش آموز در کلاس درس مطالعات اجتماعی است. از آنجا که این درس در تقویت گرایش ها و باورهای اجتماعی و حسّ مسئولیت پذیری نقش مهمی ایفا می کند، عمل مسئولانه ی معلم در همه شرایط و سازماندهی مطلوب فعالیت های مشارکتی در فرایند آموزشی، حسّ مسئولیت پذیری و با یکدیگر کارکردن توأم با محبت را به دانش آموزان منتقل می کند.

فراهم آوردن فضای مناسب برای ارائه ی نظرها و ایده های دانش آموزان و گوش دادن به

حرف های آن ها به ویژه برای کودکان دوره ی ابتدایی که به تقویت اعتماد به نقس و خودباوری نیاز دارند، از ویژگی ها و مسئولیت های مهم معلم مطالعات اجتماعی است. معلم مطالعات اجتماعی باید درروابط خود با دانش آموزان به گونه ای مؤثر و سازنده عمل کند که آثار آن به خوبی در روابط میان دانش آموزان با خانواده، گروه هم سالان و غیره متجلی شود.

معلم درس مطالعات اجتماعی باید بچه ها را نسبت به محرک های محیطی حساس تر و نیز فضای کلاس را پویاتر کند، منابع قابل دسترس را در اختیار دانش آموزان قرار دهد، حسّ اعتماد و خودباوری را در آن ها تقویت کند، عقاید خود را به دانش آموزان تحمیل نکند و تحمل آرای دیگران را به آن ها بیاموزد. به نظرها و پیشنهادات مطرح شده از سوی دانش آموزان توجه و دقت کافی داشته باشد. آن ها را به یافتن راه حل های تازه و ابتکاری در هر زمینه تشویق کند.

معلم درس مطالعات اجتماعی باید نقش اوضاع و احوال فرهنگی و جغرافیایی محلّ زندگی دانش آموزان را برای طرح مباحث مختلف در نظر بگیرد و بر آن اساس، به فهماندن مطالب اقدام کند.

توجه به تفاوت های فردی و مشکلات خاصّ کودکان، به ویژه برای معلم این درس، ضروری است؛ بر این اساس، معلم مطالعات اجتماعی باید برایند و مجموعه ای ازتحقق اهداف را با توجه به استعدادها و توان های مختلف دانش آموزان پیگیری و طلب کند و از تأکید بر توانایی همه ی افراد بر همه چیز بپرهیزد.

آموزش شیوه ی صحیح فکر کردن و تقویت مهارت های فرایند تفکر در زمینه ی مسائل و روابط اجتماعی و تصمیم گیری ها باید از طریق تعامل مناسب معلمان با دانش آموزان در موقعیت های مختلف در کلاس به شیوه ای غیرمستقیم و مؤثر تحقق یابد.

ایجاد رابطه ی مؤثر بین دانش آموزان: معلم درس مطالعات اجتماعی باید علاوه بر برقراری رابطه ی مناسب و مؤثر با دانش آموزان، ارتباطات مفید و مؤثر میان آن ها با یکدیگر را نیز تقویت کند.

معلم با توجه به ماهیت درس مطالعات اجتماعی و فعالیت ها و مهارت های مربوط به آن، تمرین زندگی اجتماعی را در محیط مدرسه پایه ریزی کرده و با اتخاذ شیوه های مناسب هنگام کارهای گروهی، موانع موجود در راه ارتباط مؤثر در گروه هم سالان را از میان برمی دارد و روابط دوستانه و همکاری و مسئولیت پذیری را در بین بچّه ها تقویت می کند.

معلم مطالعات اجتماعی ضمن به وجود آوردن فضای رقابت سالم باید به گونه ای عمل کند که از یک سو، زمینه برای بروز و ظهور استعدادهای فردی مساعد شده و از سوی دیگر، روحیه ی کارگروهی و مشارکت در کودکان تقویت شود. وقتی در هنگام کار و فعالیت، سوء تفاهم ها و اختلافاتی میان کودکان پدید می آید، معلم باید به شیوه ای مطلوب و منطقی دخالت کند و ضمن نشان دادن راهکارهای درست، به اصلاح روابط بین بچه ها بپردازد.

معلم مطالعات اجتماعی نقش مؤثری در ایجاد جوّ همدلی، اعتماد و دوستی بین دانش آموزان ایفا می کند؛ از این رو، به وجود آمدن فضای نشاط و سرزندگی ناشی از پیشرفت گروهی و دسته جمعی در کلاس به نحوه ی مدیریت معلم بستگی دارد.

به روز بودن و مطالعه ی مستمر: درس مطالعات اجتماعی بنا به ماهیت خود با مسائل و

موضوعات اجتماعی سر و کار دارد و این امور به طور مداوم تغییر و تحول می یابد؛ اخبار و گزارش های روزمره، تحولات مربوط به دیدگاه ها و نگرش ها، تغییرات محیطی، تصمیم گیری های سیاسی  اقتصادی و تغییرات اجتماعی که عموماً در مطبوعات و نشریات انعکاس می یابد.

معلم مطالعات اجتماعی بنا به ماهیت این درس باید فردی اهل مطالعه باشد و با مطالعه ی مستمر رویدادهای جاری و مسائل اجتماعی، محیطی، اقتصادی و فرهنگی، از آگاهی های لازم در این زمینه برخوردار شود؛ به عبارت دیگر، به روز بودن برای معلم مطالعات اجتماعی اولویت خاص دارد .

معرفی برخی رویکردها و روش های نو و مؤثر در آموزش مطالعات اجتماعی

پیش تر شرح مفصل انواع روش ها در کتاب های روش تدریس آمده است؛ از این رو، در

این بخش فقط برخی رویکردها و روش های نو و مؤثر در آموزش مطالعات اجتماعی توضیح داده می شود:

پروژه ١

معمولاً پروژه ی دانش آموزی به فعالیت هایی گفته می شود که براساس هدف های  برنامه ی درسی طراحی می شود و تا حدودی پیچیده تر از تکالیف معمولی است و دانش آموزان به طور انفرادی یا گروهی آن را انجام می دهند. عنوان فعالیت ها می تواند توسط معلم یا دانش آموز یا با هم فکری هر دو انتخاب شود. محلّ انجام فعالیت ممکن است کلاس، خارج از کلاس یا ترکیبی از این دو باشد.

فعالیت های پروژه ای برای دانش آموزان فرصتی فراهم می آورد تا مهارت های بهتر زندگی کردن و توانایی برخورد با مسائل زندگی را کسب کنند

دیدگاه های دیویی در آغاز قرن بیستم و اعتراض او به برنامه های درسی موضوع محور، به طراحی برنامه هایی منجر شد که در آن، بر ارتباط میان نظام آموزشی و علایق و تجارب آنی، محسوس و پویای دانش آموزان تأکید می کردند. استفاده از این رویکرد، فرصتی را برای پرداختن به اهداف تربیتی در طراحی برنامه های درسی و توجه به تجربیات یادگیری دانش آموزان و به کارگیری موضوعات درسی به منظور فهم بهتر این تجربیات فراهم کرد. براین اساس، جی.ال.مریام ( ١٩٢٠ م) پیشنهاد کرد که برنامه ی درسی سنتی با موضوع مجزا در مدارس کنار گذاشته شود و مطالعه ی مسائل واقعی در دستور کار مدارس ابتدایی قرار گیرد و تجربیات دانش آموزان در چهار زمینه ی مشاهده، بازی، داستان و کار با دست، سازمان داده شود. به نظر او، این شکل از برنامه ریزی برای رشد کودک مناسب تر است و کیفیت مطلوب، هدفمندی و تمرکز بر فعالیت های زندگی واقعی را امکان پذیر می کند. این ارتباط مثل فروشگاه بقالی یا حمل و نقل می تواند از طریق « مطالعه ی یک مسئله واقعی »  تحقق یابد.

از نظر دیویی، موادّ درسی را می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد: یک دسته عبارت است از آن چه مستقیماً به تجربه در می آید و یک دسته به طور غیرمستقیم و به واسطه ی علائم، زبان و نمادها به تجربه در می آید. به نظر وی، اگر ما تصور کنیم که خواندن و نوشتن مهم ترین طریق یادگیری در دوره ی ابتدایی است یا آن را تنها طریق یادگیری بدانیم، دچار اشتباه شده ایم. فعالیت و تجربه ی مستقیم در همه ی سطوح آموزشی باید مقدم شمرده شود تا بدین طریق زمینه ی تجربیات غیرمستقیم برای افراد فراهم آید؛ در غیر این صورت، ممکن است علائم، زبان و نمادها به جای آن که ابزار تلقی شوند، هدف به شمار می آیند. این شکل از برنامه، از طریق تلفیق محتوا با مسائل زندگی و موقعیت های واقعی که در آن اولویت به فهم روزافزون مسائل داده می شود، امکان پذیر است.

دلایل استفاده از روش پروژه:

١ کار پروژه ای موجب رشد و پرورش این دسته از مهارت ها و توانایی ها می شود:

الف) مهارت در به کارگیری دانش و اطلاعات و خبرگی در حلّ مسائل مختلف

ب) توانایی کار کردن با دیگران (کار گروه)

پ) تفکر واگرا و همگرا از طریق بها دادن به الهامات شهودی و جرقه های ذهنی آنی به موازات پرورش تفکر منطقی و طیّ مراحل گام به گام در حلّ مسئله

ت) خودتنظیمی و احساس مسئولیت، به علت دانش آموز محوربودن کار، چه در صورت

موفقیت یا شکست

ث) قابلیت بروز خلاقیت و جرأت و جسارت دادن به بچه ها و تقویت روحیه ی فداکاری

ج) پرورش توانایی تجسم، پیش بینی و حدس و گمان.

٢ کار پروژه ای از آن جهت که مسئولیت کار را به خود دانش آموزان می سپارد و جریان

یادگیری به وسیله ی خود آن ها هدایت می شود، ارزشمند است. گرچه سایر روش های تدریس نیز ممکن است جنبه های فوق را پرورش دهند اما شیوه ی پروژه ای به لحاظ در هم آمیختن همه ی آن ها برای کسب توانایی در تکمیل پروژه، ارزش فوق العاده ای دارد.

فعالیت هایی با عنوان پروژه که فرصت های یادگیری متنوعی برای دانش آموزان ایجاد می کنند، اگر به درستی هدایت شوند، از مؤثرترین شیوه ها در سهیم کردن دانش آموزان درفرایند آموزش و پایدار کردن آموخته های دانش آموزان در حیطه های مختلف دانش، مهارت و نگرش اند.

انواع پروژه: پروژه ها انواع مختلف دارند. ممکن است از دانش آموزان بخواهیم گیاهی

را پرورش دهند، وسیله ای بسازند، نقشه ای محلی طراحی و آماده کنند، اطلاعاتی درباره ی مشکلی اقتصادی یا اجتماعی جمع آوری کنند و برای آن پیشنهاداتی بدهند، در مورد زندگی عشایر یا دامداری سنتی و صنعتی و ویژگی آن ها تحقیق کنند، و با پلیس، مأمور آتش نشانی، رفتگر محله، پارکبان یا صاحبان مشاغل دیگر مصاحبه کنند و از ایده های آنان مطلع شوند. در واقع، چنین فعالیت هایی برای دانش آموزان فرصتی را فراهم می کنند تا مهارت های بهتر زندگی کردن و توانایی برخورد با مسائل زندگی را کسب کنند اما این فعالیت ها باید در مسیر صحیح هدایت شوند. از یک جنبه، می توان

پروژه ها را به پروژه های انفرادی و گروهی تقسیم کرد.

مزیّت پروژه های گروهی این است که امکان رشد فکری، اخلاقی، زبانی و تعامل اجتماعی برای دانش آموزان پدید می آورد و موجب می شود آن ها افکار خود را با هم در میان بگذارند، تشریک مساعی کرده، اختلاف نظر پیدا کنند، به چاره جویی دست بزنند و ابعاد فکری و اجتماعی خود را رشد دهند.

پروژه های گروهی شامل انواع مختلف است:

پروژه های خدماتی: هدف این پروژه ها ارائه ی خدمات به افراد یا گروه های نیازمند دریافت کمک است و ممکن است با هدف کمک به جامعه، مدرسه یا افراد اجرا شوند؛ برای مثال، ممکن است کودکان به خانه ی سالمندان مراجعه کنند و برای آن ها فعالیت هایی چون اجرای برنامه، سرود و نمایش داشته باشند یا در محیط مدرسه به کودکان جدیدی که در آن مدرسه ثبت نام می کنند، خدماتی ارائه دهند؛ برای مثال در یک پروژه ی خدماتی، دانش آموزان به بچه های تازه وارد به مدرسه، جعبه هایی هدیه

کردند که حاوی نقشه ی مدرسه، اسم مدیر و معلمان، انواع بازی های هوشی و اسامی کودکانی که آن ها می توانستند به آن ها مراجعه کنند و از آن ها کمک بگیرند، بود.

پروژه های تولیدی: در پروژه های تولیدی از دانش آموزان خواسته می شود چیزی بسازند؛ برای مثال، ممکن است این تولید ماکت یا مدلی از قوانین عبور و مرور در خیابان، یک باران سنج یا مدل حرکت وضعی و انتقالی زمین باشد.

پروژه های حلّ مسئله: این پروژه ها به منظور حلّ مسائل واقعی در مدرسه، محله و کشور طراحی می شود و در واقع، به کارگیری رویکرد کاوشگری در قالب پروژه است؛ برای مثال، ممکن است انتخاب یک کالا یا مصرف آب در خانه و مدرسه را در نظر بگیریم یا مسئله ی تداخل بچه ها در حیاط مدرسه بین افرادی که ساعت ورزش دارند با کسانی که به مقاصد دیگر به حیاط می آیند، پدید آید، در این حالت، ممکن است بچه ها در قالب یک پروژه، کم و کیف قضایا را ارزیابی کرده، مصاحبه و گفت وگو کنند و سرانجام، پیشنهادی مثل ایجاد یک کمربند سبز در محوطه ی حیاط ارائه دهند.

پروژه های وسیع و سراسری: در این نوع پروژه ها، همه ی دانش آموزان یک کلاس یا

همه ی دانش آموزان یک مدرسه مشارکت دارند. این پروژه ها، قابلیت اعجاب انگیزی در بسیج کردن کلّ مجموعه ی مدرسه، اولیا و کارکنان دارد و هم بستگی و هم دلی خوبی را در محیط مدرسه به وجود می آورند که از هیچ طریق دیگری نمی توان به آن دست یافت.

زمان اجرای پروژه ها: پروژه ها از نظر زمان اجرا نیز به انواع مختلفی طبقه بندی می شوند. برخی پروژه ها معمولاً در طول سال تحصیلی اجرا می شوند. گاه در طول سال فقط دو پروژه به اجرا درمی آید.

گاهی فعالیت های پروژه ای با فعالیت های ساعات درسی عادی ادغام می شود و برای مثال در هر جلسه، بخشی از ساعت صرف رسیدگی به امور پروژه می شود. لازم نیست همه ی بچه های کلاس هر روز بر روی پروژه ها کار کنند. گاهی فعالیت های پروژه ای با سایر فعالیت های آموزشی زمان بندی شده که در طول روز انجام می گیرد، ادغام می شوند و زمانی هم کار پروژه ای در محدوده ای از زمان انجام می شود که کودکان بتوانند آن چه را می خواهند بر روی پروژه ی خود انجام دهند، انتخاب کنند.

مراحل انجام پروژه: هر پروژه شامل سه مرحله ی آغازین، گسترش و پایان است.

الف) مرحله

اغاز پروژه: مهم ترین مرحله در یک پروژه، انتخاب موضوع است؛ یعنی،

معلمان انتخاب موضوع را دشوارترین بخش کار پروژه می دانند. معلمان باید به علاقه ی کودکان، بسیار از موارد نادری است که به دانش آموز حقّ انتخاب می دهد. تشویق دانش آموزان « پروژه » . توجه کنند

به استفاده از این حقّ انتخاب، آنان را با اتخاذ تصمیم های مسئولانه آشنا می کند و توانایی تصمیم گیری را در آن ها پرورش می دهد. در این میان، نقش معلم به عنوان مشاور یا تسهیل کننده به خوبی خود را نشان می دهد. معلم می تواند از موضوع پروژه به نفع آموزش دانش آموزان استفاده کند و آن دسته از علاقه مندی ها و کنجکاوی های دانش آموزان که ذهن آن را به خود مشغول می کند، در راستای اهداف آموزشی و در قالب پروژه قرار دهد.

در تصمیم گیری و واگذاری اجرای پروژه های انفرادی یا گروهی، معلم باید بررسی کند که آیا کودکان در این زمینه از قبل اطلاعات یا تجربه ای دارند. آیا موضوع، فرصت های وسیعی را برای کار خلاق و به کارگیری مهارت های مورد نظر ایجاد می کند؟ آیا منابع موجود مناسب اند و می توانند در دسترس دانش آموزان قرار بگیرند؟ آیا موضوع به اندازه ی کافی ارزشمند است که روی آن وقت صرف شود؟ آیا امکان مشارکت والدین در اجرای پروژه میسر است؟ آیا اجرای پروژه با اهداف برنامه ی درسی انطباق دارد؟

یکی از نکاتی که در اجرای پروژه ها باید مدّنظر قرار داد، این است که قابلیت پوشش دادن آن پروژه را به هدف یا اهدافی از همان برنامه ی درسی یا حتی سایر دروس مرتبط، داشته باشد و امکان پرورش طیف بیش تری از مهارت ها و نگرش ها را به وجود بیاورد.

معلم می تواند برای کشف تجارب و دانسته های کودکان درباره ی موضوع، با آن ها بحث کند.

نکته ی مهم آن است که معلم باید در انتخاب عنوان، حجم، زمان پروژه و حتی چگونگی ارزش یابی آن، دانش آموزان را سهیم کند. این کار باعث می شود تا مسئولیت پذیری، کنجکاوی، اعتماد به نفس و توان قضاوت در آن ها افزایش یابد. به هر حال، دانش آموزان باید از اهداف به خوبی آگاهی داشته باشند.

سپس گروه های داوطلب تشکیل می شوند و هر یک مسئولیتی را می پذیرند و از طریق تقسیم کار و تعامل با یکدیگر، فرایند یادگیری از طریق ساخت گرایی را تحقق می بخشند و بین آن چه می دانند و اطلاعاتی که کسب می کنند، ارتباط برقرار می سازند.

در این بخش باید به تفاوت های فردی دانش آموزان احترام گذارد. با معرفی پروژه های متفاوت به دانش آموزان یا گروه های مختلف دانش آموزان، به آن ها امکان می دهیم تا از حداکثر توان خود در پیشرفت تحصیلی بهره گیری کنند.

ب) مرحل هی گسترش پروژه: اگر دانش آموزان در انجام پروژه و ارائه ی آن به خوبی هدایت شوند، اعتماد به نفس آنان افزایش می یابد و این امر، بی شک در موفقیت های بعدی شان نیز نقش بسیار مهمی دارد. معلمان می توانند برای کمک به کودکان، بررسی هایی را انجام دهند، منابعی را فراهم آورند و در اختیار آن ها قرار دهند. در استفاده از منابع، مدل ها و اشیای واقعی و موارد دیگر به آن ها کمک کنند. به دانش آموزان هر گروه، فرصت هایی داده شود تا مرحله به مرحله کار خود را گزارش دهند و برای انجام مراحل بعدی، به اندازه ی کافی راهنمایی شوند. یکی از مواردی که در این بخش حایز

توجه است، کمک کردن والدین به فرزندانشان در انجام پروژه است. قبل از هر چیز، والدین باید از هدف های گنجاندن پروژه در برنامه ی درسی فرزندشان آگاه شوند.

می توان از طریق برپایی یک جلسه یا نوشتن نامه به والدین، انتظارات خود را به طور صریح و انتظار می رود در » : شفاف، نوشت و والدین را به مشارکت دعوت کرد؛ برای مثال، برای آن ها نوشت زمینه ی گفت وگوی دانش آموز با یک مأمور پست یا مصاحبه با یک سالمند خانواده، به وی کمک باید والدین را مطمئن کرد که از فرزندانشان در انجام پروژه در حدّ خود او توقع می رود و نه بیش تر، تا طراحی و اجرای پروژه، تکلیفی سخت و باری بر دوش والدین دانش آموزان درنیاید.

تصویر این که قسمتی از پروژه را فرد دیگری مثلاً والدین یا خواهر یا برادر دانش آموز به جای او انجام می دهد نباید مانع از وارد کردن فعالیت های پروژه ای در برنامه ی آموزشی بشود. این امر را می توان فرصتی برای کمک دیگران به نفع آموزش کودک تلقی و از این فرصت به طور صحیح بهره گیری کرد.

پ) مرحله ی پایان پروژه: در این مرحله، معلم به دانش آموز کمک کند تا کار خود را ارائه دهد.به هر گروه از دانش آموزان فرصت داده می شود که کار خود یا خلاصه و اهمّ نتایج به دست آمده را به کلاس ارائه کنند. به سایر دانش آموزان کلاس فرصت پرسش و به ارائه کنندگان، فرصت پاسخ گویی داده می شود.

گاه ممکن است بخشی از ارزش یابی از پروژه را به عهده ی سایر دانش آموزان گذاشت.

ارزش یابی از پروژه باید بر اساس فهرست انتظارات و سیاهه ای که دانش آموزان و والدین آن ها به خوبی از آن مطلع شده اند، انجام گیرد؛ برای مثال، اگر یکی از معیارهای ارزش یابی از کار پروژه،استفاده از منابع مناسب یا خاص یا ارائه ی تمیز و مرتب کار است، باید این معیارها قبلاً به اطلاع دانش آموزان رسیده باشد. در صورتی که پس از ارزش یابی و داوری، دانش آموزان مایل به اصلاح کار خود و برطرف کردن نقاط ضعف خود باشند، باید به آن ها فرصت داد و قضاوت نهایی را به بعد از اصلاح کار موکول کرد.

معلمانی که از رویکرد پروژه در آموزش خود استفاده می کنند، معتقدند که کار پروژه ای نسبت به آموزش نظامدار به دانش آموزان آن ها شایستگی، مسئولیت پذیری و اعتماد به نفس بیش تری می بخشد.